Nederlandse taalkundigen in Baskenland

Dit boek is een collectieve biografie met dagboeken en reisverhalen over een fascinerende streek.

In Nederland is er een lange traditie van de studie van het Baskisch. Het begon al in de 19e eeuw toen de Amsterdamse Jonkheer Willem Jan van Eys een aantal boeken over het Baskisch publiceerde. Zijn vrouw, de Française Mathilde van Eys-Kleinmann, was erg begaan met dieren en daarom actief lid van de anti-vivisectie-vereniging.

Het Baskisch wordt wel de oudste taal van Europa genoemd, omdat het niet verwant is aan welke andere taal dan ook. Zowel de woordenschat als de grammatica wijken enorm af van de omringende talen. Het mysterie van de oorsprong van het Baskisch zal wel nooit opgelost worden – tenzij men accepteert dat het de enige oorspronkelijk taal van Europa is die de invasie van de Indo-Europeanen heeft overleefd.

Van Eys, de eerste Nederlandse baskoloog, diende gedeeltelijk tot inspiratie van C.C. Uhlenbeck, een leunstoeltaalkundige die wel veldwerk had gedaan in Noord Amerika bij de Zwartvoet Indianen. Uhlenbeck heeft een grammatica en woordenboek van de taal van deze Indianen gepubliceerd. Zijn werk over het Baskisch was daarentegen gebaseerd op wetenschappelijke publikaties en bellettrie in het Baskisch. Het dagboek van zijn vrouw over hun verblijf bij de Indianen is onlangs in het Nederlands in druk verschenen.

Uhlenbeck heeft op zijn beurt twee anderen geïnspireerd zich met het Baskisch bezig te houden. Twee mannen die in plaats van hemzelf veldwerk deden. N.G.H. Deen bracht een zomer in het kustplaatsje Getaria door en hij schreef een proefschrift over drie Baskisch-IJslandse woordenlijstjes dat in 1937 gedrukt werd maar niet in de handel gebracht. Het is waarschijnlijk een van de allerlaatste wetenschappelijke publicaties geschreven in het Latijn.

De uit Schotland afkomstige William Rollo studeerde in Leiden en deed veldwerk in het plaatsje Barinaga nabij Markina, en schreef daarover een grammaticale beschrijving van de volkstaal in de vorm van een proefschrift, gebaseerd geheel op zijn aantekeningen ter plekke.

Onafhankelijk van deze mensen, ontdekte de taalkundige geïnteresseerde wiskundige Rudolf de Rijk toevallig het bestaan van het Baskisch, en hij ontwikkelde zich tot één van de grootste baskologen ooit. Zij Baskische leergrammatica telt 1400 pagina’s – en het was eigenlijk niet af, omdat hij te vroeg overleed in 2003.

Vier mensen hebben nu een boek geproduceerd over deze vijf baskologen, in het Nederlands. Twee van hen zijn studenten geweest van Rudolf De Rijk. Ik studeerde Baskisch als bijvak bij De Rijk in het begin van de jaren 80, samen met twee of drie anderen. Wim Jansen werd hoogleraar interlinguïstiek, in het bijzonder Esperanto, nadat hij gepensioneerd was als ingenieur bij het ontwerpen van satellietconstructies en apparatuur voor wetenschappelijk onderzoek in de ruimte. Daarnaast heeft deze polyglot zich vooral op het Baskisch gestort, en o.a. woordenboeken, een leerboek, een vertaling van een kinderboek en een aantal academische artikelen geschreven. Hij studeerde Baskisch als hoofdvak bij Rudolf De Rijk.

Mary Eggermont-Molenaar, woonachtig te Calgary, Canada, ontdekte ooit het dagboek van mevrouw Uhlenbeck over de tijd bij de Zwartvoeten in de archieven in Calgary, en daar heeft ze over geschreven. Daarna heeft ze zich op een schrijversloopbaan gestort met boeken over Indianen, Nederlandse kunstenaars in Canada, religieuze minderheden, een Nederlandse kostschool voor meisjes en artikelen over Basken – onder meer over Rollo’s werk. Zij heeft ook het initiatief genomen tot dit boek over Nederlandse taalkundigen die Baskenland bezochten, en ze is ook de stuurvrouw van het boek geweest. Ze had al eerder dagboeken van mevrouw van Eys en mevrouw Rollo opgespoord, die ze bijgehouden hadden tijdens hun verblijf in Baskenland. Ze heeft er ook Jan Noordegraaf bij betrokken, een gepensioneerde taalkundige met een interesse in de geschiedenis van de taalkunde, en ook geïnteresseerd in Baskologen. Noordegraaf heeft al eerder over Van Eys en Uhlenbeck geschreven.

Het is, vind ik zelf, een mooi, spannend en leesbaar boek geworden. Het omvat onder meer een biografie van Van Eys, door Jan Noordegraaf, en een Nederlandse vertaling van het boeiende dagboek van de Franse vrouw van Van Eys, Mathilde Van Eys-Kleinmann. Daar Uhlenbeck zelf alleen twee keer kort in Baskenland geweest is, was daar weinig over te schrijven. Zijn vrouw was er de tweede keer bij, maar er is weinig bekend over hun reis. Ik heb daarom voornamelijk over zijn taalkundige werk geschreven. Mary Eggermont-Molenaar en ik hebben over Deens saaie maar toch ook turbulente leven en werk als leraar, dichter en vertaler geschreven. Ik heb onder meer bijgedragen met de allereerste recensie van Deens in het Latijn gestelde proefschrift uit 1937. Het deel over Rollo is vrijwel geheel van de hand van Mary Eggermont-Molenaar, met het dagboek van mevrouw Rollo voor het eerst in het Nederlands gedrukt. Er waren geen reisverslagen bekend van De Rijk, maar zijn weduwe, Virginia De Rijk-Chan, is nog in leven, en ik heb haar gedurende vier uur geïnterviewd, en naar aanleiding daarvan over zijn en hun treinreizen en lifttochten door Baskenland geschreven. Ook heb ik geschreven over hoe het was om student Baskisch te zijn bij De Rijk. Wim Jansen heeft bijgedragen met zijn fantastische Nederlandse vertaling van het alleroudste gedrukte boek in het Baskisch, religieuze en erotische poëzie van de priester Bernard Etxepare uit 1545.

Het boek wordt afgerond met een overzicht over 1000 jaar historische en literaire betrekkingen tussen de Lage Landen en Baskenland, een reisgidsje voor degenen die in de voetsporen willen treden van deze illustere baskologen, alsmede een taalgidsje voor wie in Baskenland een goed figuur wil slaan met bedankjes en groetjes in het Baskisch, en tenslotte een uitgebreide bibliografie. Korte biografieën in het Nederlands en Baskisch (!) van de vier auteurs zijn ook te vinden in het boek.

Ja, het is een mooi boek geworden, al zeg ik het zelf. Rijk geïllustreerd met moderne en oudere afbeeldingen. Een mooi boek over een mooi land met een raadselachtige, fascinerende taal.

Het boek telt 440 pagina’s, met kleurenillustraties, en is hier te bestellen voor 30 euro plus porto:

http://www.uitgeverijginkgo.nl/index.php?catID=22&itemID=103&menuID=1

Vadertaal in de verte De taaldiversiteit van Rusland Deense politici snappen niks van Deens leren Het levensverhaal van een spreker van Sinti Romanes Een project over “Amagerhollands” van de Nederlandse minderheid in Denemarken Een Geschiedenis van de Nederlandse taal