Het is het jaar van de presidentsverkiezingen in Rusland. In Rusland wordt Russisch gesproken, maar dat is niet de enige taal. Niet alleen in West-Europa worden talen bedreigd met uitsterven, maar ook in de Russische Federatie, waar nog een grote inheemse taaldiversiteit te vinden is. Er wonen 144 miljoen mensen in Rusland, en er worden ongeveer honderd inheemse talen gesproken. Sommigen worden door meer dan een miljoen mensen gesproken (Armeens, Bashkir, Buryat, Tsjetjeens, Tsjuvash, Dargwa, Duits, Ingush, Kabardisch, Karachay, Komi, Kumyk, Lak, Lezgisch, Mari, Ossetisch, Romani, Russisch, Russische gebarentaal, Tataars, Tuvaans, Udmurt, Yakut), andere zijn op streven na dood met minder dan 100 sprekers (Chulym, Enets, Ingrisch, Itelmen, Karagas, Negidal, Oroch, Orok, Udihe, Vod, Yukaghir, Yupik Eskimo). Althans volgens de gegevens van Ethnologue.com. Volgens Ethnologue wordt er geen Ukraïens gesproken in Rusland.
Alle levende menselijke talen zijn voortdurend onderhevig aan verandering. Dialecten kunnen nieuwe talen worden. Door het zich opsplitsen van volken en door contacten tussen taalgroepen zijn talen verdwenen en ook nieuwe talen ontstaan. Dit zijn ‘natuurlijke’ processen die gedurende vele millennia hebben geleid tot een bonte verscheidenheid aan talen en taalfamilies over de gehele wereld. Door de expansie van de westerse beschaving verdwijnen er echter de laatste paar eeuwen veel meer talen dan er bij komen.
Taalkundigen schatten dat er van de huidige 7500 talen die op de wereld gesproken worden over een eeuw nog slechts tien procent over zal zijn. Dat kan een ramp zijn voor de sprekers van die talen. Als een taal met uitsterven wordt bedreigd, wijst dat doorgaans op de bedreigde situatie van een volk.
Vooral bij volken zonder schrift is de oorspronkelijke taal essentieel voor het behoud van de traditionele kennis, de geschiedenis en dus van de cultuur. Dat talen verdwijnen is ook een ramp voor de wetenschap. De meeste van deze talen zijn nooit beschreven of bestudeerd. En bij elke taal die uitsterft, is het alsof er een museum afbrandt.
In het tegenwoordige Rusland, waar ook Siberië deel van uitmaakt, worden, ruim geschat, zo’n 100 inheemse talen gesproken. Een enkele taal is niet verwant met andere talen in de wereld, Nivkh of Gilyak. De meeste van de talen van Rusland behoren tot vier grote taalfamilies: de Indo-Europese, de Oeralische, de Altaische en de Kaukasische taalfamilies. Talen binnen deze taalfamilie zijn aan elkaar verwant, hetgeen betekent dat ze teruggaan tot één oorspronkelijke taal die zich in dialecten opsplitste die zo verschillend werden dat ze verschillende talen werden. Deze taalfamilies, die vaak ook vertegenwoordigers buiten de grenzen van de voormalige Sovjet-Unie hebben, zijn verder onder te verdelen in subfamilies. De Indo-Europese familie bevat onder meer Germaanse, Slavische, en Indo-Iraanse talen – drie subfamilies die in Rusland vertegenwoordigd zijn. Ook het Armeens wordt in Rusland gesproken.
Hoewel de Indo-Europese taalfamilie waarschijnlijk zo’n 6000 jaar geleden op de zuid-Russische steppen (of misschien toch in Anatolië?) is ontstaan, worden de meeste Indo-Europese talen nu buiten Rusland gesproken. Deze familie omvat uiteenlopende talen als Nederlands, Grieks, Albaans, Russisch, Urdu, en Sanskriet.
De meeste Oeralische talen worden binnen Rusland gesproken, en dan vooral in de Arctische gebieden. De Europese talen Fins, Estisch, Hongaars en Sámi zijn ook Oeralische talen. Als je de verdeling van de talen op een landkaart zet, dan kun je daar soms patronen in terugvinden. De Oeralische talen liggen grof gezegd als eilandjes in een grote U-vormige bocht verspreid van West-Siberië tot Scandinavië. Dit is zowel een gevolg van prehistorische migratiebewegingen van de oud-Oeralische volken als van immigratie van Indo-Europese en Altaische volken.
De Altaïsche taalfamilie is omstreden. Deze zou o.a. Turks en Mongools omvatten en is vernoemd naar het Altai-gebergte. Volgens sommige taalkundigen horen het Koreaans en Japans ook tot de Altaische familie omdat er sterke structurele overeenkomsten zijn. Anderen verklaren die overeenkomsten liever uit eeuwenoude tradities van interactie tussen de volken die vroegere vormen van deze talen spraken. Ook is er een omstreden theorie dat de Altaische en Oeralische taalfamilies gemeenschappelijke voorouders hebben.
De meeste talen van de Kaukasus, zoals het Georgisch en het Tsjetsjeens, behoren tot de Kaukasische taalfamilie of waarschijnlijk drie families. De Kaukasische bergketens staan al sinds de oude Grieken bekend als een gebied met een zeer grote taaldiversiteit. Vooral de talen van de noordelijke (sub)families worden in het huidige Rusland gesproken. Afgezien van deze grote internationale taalfamilies zijn er enkele kleine taalfamilies en geïsoleerde talen die vooral in het noordoosten van Rusland worden gesproken. Deze worden vaak onder de noemer ‘Paleosiberisch’ gerubriceerd omdat men aanneemt dat zij de oorspronkelijke talen van Siberië vertegenwoordigen (d.w.z. de prehistorische expansies van Oeralische en Altaische volken, die aan de Russische kolonisatie voorafgingen). Deze groepering houdt echter geen taalkundige familie in. Een aantal van deze Paleosiberische talen is inmiddels uitgestorven en de eventuele verwantschapsrelaties zijn mede daardoor vaak niet meer te reconstrueren.
Zeker één taal in Rusland is niet te classificeren: het Mednyj Aleut van de Kopereilanden. Dit is een van de zeldzame mengtalen (vergelijkbaar met het Michif van Canada) waar het grammaticale systeem en de woordenschat van twee talen is verstrengeld, in dit geval van Russisch en Aleut.
Ongeveer de helft van de talen van Rusland wordt op dit moment in meer of mindere mate bedreigd en zal waarschijnlijk binnen enkele generaties uitsterven. Met name de toekomst van de talen van Siberië, zoals de bijzondere Paleosiberische en de Samojedische talen, ziet et somber uit. Twaalf talen worden door minder dan 100 mensen gesproken. Ook wanneer de betreffende volken nog relatief talrijk zijn, hebben de oorspronkelijke talen vaak zeer lage aantallen sprekers, die dan meestal tot de oudste generaties behoren. Dit alles is vooral het gevolg van de Sovjettaalpolitiek. Was dit beleid in de eerste helft van de twintigste eeuw gebaseerd op naïeve opvattingen over taalplanning, vanaf de jaren ’50 werd het taalbeleid systematisch gericht op de verwerving van het Russisch door alle etnische minderheden. Kinderen werden vaak jarenlang en ver van huis op kostscholen onderwezen in het Russisch, met als gevolg dat zij vervreemd raakten van hun eigen volk, taal en cultuur. Op lokale scholen werd doorgaans alleen Russisch gesproken, en er werd druk uitgeoefend op de bevolking alleen Russisch met de kinderen te spreken. Gevolgen hiervan waren dat er een generatie ontstond die geen enkele taal goed beheerste, en dat er moeilijkheden ontstonden in de communicatie van de kinderen met hun grootouders.
Na de democratiseringsgolf van 1988 kon ook over de onderdrukking en het lot van de Russische minderheden worden gediscussieerd. Er werden onafhankelijke inheemse organisaties opgericht. Dit heeft geleid tot een toename van etnisch zelfbewustzijn, erkenning door de overheid en een herwaardering van de inheemse talen. Velen vrezen echter dat deze ontwikkeling echter te laat ingezet is voor de meeste talen.
Daarnaast hebben de privatiseringen die met de omwenteling gepaard gingen vaak zeer negatieve bijwerkingen, zoals ongeremde exploitatie van bossen en bodemschatten door buitenstaanders en vervuiling van de natuurlijke bronnen van de inheemse volken. Dit leidt weer tot sociale problemen en het verval van de inheemse talen en culturen. Het is een patroon dat men over de hele wereld kan waarnemen.
Door Hein van der Voort (Belém, Brazilië) en Peter Bakker (Aarhus).
Eerste illustratie: de Russische grondwet. Van: Kremlin.ru
